Τι να διαβάσω για το «σκάνδαλο» που λέγεται Χίτλερ;

Στις 30 Απριλίου 1945 ο Αδόλφος Χίτλερ αυτοκτονούσε μαζί με την Εύα Μπράουν στο υπόγειο κρησφύγετο της Καγκελαρίας στο Βερολίνο. Τα επόμενα χρόνια δεκάδες ιστορικοί και ερευνητές επιχείρησαν να αναλύσουν τη ζωή και την καταστροφική απήχηση του Αυστριακού δικτάτορα. Ακολουθούν ορισμένες σημαντικές εκδόσεις, που έχουν αποδείξει την αξία τους μέσα στις δεκαετίες

Η βιογραφία του Ίαν Κέρσοου

Στα όρια της εξαντλητικής βιογραφίας, το δίτομο έργο του Άγγλου ιστορικού (Scripta, 2000 και 2005, μτφ. Γρηγόρης Κονδύλης, Μεταίχμιο, 2016) θεωρείται από την πλειονότητα των ειδικών μια τελεσίδικη εκτίμηση για την προσωπικότητα του Χίτλερ. Το πιο δυνατό χαρτί του Κέρσοου είναι η έρευνά του στις νεώτερες πηγές, ενώ κατοχυρωμένη πλέον στο δικό του όνομα είναι και η ερμηνεία που διαπερνά το έργο: η «δράση υπέρ του Φύρερ», οι ενέργειες, δηλαδή, στις οποίες προβαίνουν όλοι οι υφιστάμενοι για να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες του. Ο ίδιος αναγνωρίζει ότι το κρίσιμο «κόκκινο νήμα» που διαπερνά τους δύο τόμους είναι ο αντισημιτισμός, η πορεία της αντιεβραϊκής πολιτικής και η «τεθλασμένη» οδός προς την Τελική Λύση. Η δίτομη βιογραφία οδηγεί με βεβαιότητα στα υπόλοιπα έργα του συγγραφέα για τη δημοτικότητα του Χίτλερ στους Γερμανούς, τη «λατρεία του αρχηγού» και την εφαρμογή της «Τελικής Λύσης» για την εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης. Τέτοιο παράδειγμα είναι «Ο Χίτλερ, οι Γερμανοί και η “τελική λύση”» (εκδ. Πατάκη, μτφ. Ουρανία Παπακωνσταντοπούλου, 2011), όπου διερευνώνται οι στάσεις της γερμανικής κοινωνίας που διαμόρφωσαν τη ναζιστική πολιτική, αλλά και το εξαιρετικό «Hitler’s myth» (Oxford, 1987), όπου αναλύει την κατασκευή της «εικόνας» του Χίτλερ ώστε τα αρνητικά να φαίνονται πλεόν θετικά όταν αναλαμβάνει την εξουσία.

Όχι στη «δαιμονοποίηση»

Στον «Χίτλερ της ιστορίας» (εκδ. Ενάλιος, 1999, μτφ. Γιώργος Κουσουνέλος) ο ουγγρικής καταγωγής Τζον Λούκατς απορρίπτοντας τη δαιμονοποίηση του Αδόλφου τοποθετεί με προσοχή στο ιστορικό πρόσωπο όσες ψηφίδες διαθέτει από την έρευνα των τεκμηρίων, τα ιστορικά γεγονότα και τις βάσιμες υποθέσεις. Αξιολογεί τους προγενέστερους ιστοριογράφους που επιχείρησαν κάτι αντίστοιχο, επισημαίνει τους κινδύνους ακόμη και στην «επιλογή των λέξεων» και στη συνέχεια σκιαγραφεί με συναρπαστικό τρόπο τον άνθρωπο, ο οποίος «είχε μάθει πώς να μισεί», σύμφωνα με μια περιγραφή του Γκέμπελς.

Όλες οι λάθος ερμηνείες

Ο ερευνητικός δημοσιογράφος Ρον Ροζενμπάουμ συγκεντρώνει στο διαφωτιστικό «Ερμηνεύοντας τον Χίτλερ» (εκδ. Κέδρος, μτφρ. Ντενίζ Ρώντα, 2001) τις κατά καιρούς θεωρίες –και τις ψυχαναλυτικές-, με τις οποίες ερευνητές και ιστορικοί επιχείρησαν να ερμηνεύσουν το «mysterium tremendum» της χιτλερικής φύσης. Θυμίζει και αυτός στην αρχή την ερμηνεία του Εριχ Φρομ το 1973 ότι ο Χίτλερ ήθελε να τιμωρήσει τους Γερμανούς –και όχι τους Εβραίους!- για να τιμωρήσει τη μητέρα του, την υπόθεση της εγκεφαλίτιδας (η «χαρισματική» πολιτική περσόνα οφειλόταν σε λανθάνουσα ασθένεια) και την υπόθεση της σύφιλης (Σάιμον Βίζενταλ), την οποία δήθεν κόλλησε από εβραία πόρνη. Μία άλλη διαδεδομένη ερμηνεία ήταν εκείνη του «μάγου» που σαγηνεύει τα πλήθη, του οραματιστή χειραγωγού, την οποία επικαλείται, για παράδειγμα, ο Χιου Τρέβορ Ρόπερ στο «Χίτλερ –οι τελευταίες ημέρες» (Ιωλκός, 2005, μτφ. Στέλιος Χουρμουζιάδης).

Αρκετά νωρίς είχαν προκύψει, εξάλλου, και οι απόπειρες των αναλυτών να εξηγήσουν την πολιτική μοχθηρία του Χίτλερ ως απότοκο ανώμαλης σεξουαλικής υπόστασης (στις 19 Ιανουαρίου 1934 δημοσιεύεται στον «Spectator» το δοκίμιο του Ρόντνι Κόλιν με τίτλο «Ο χιτλερισμός ως σεξουαλικό πρόβλημα»). Από την ανθολόγηση με τις ερμηνείες δεν θα μπορούσε να λείπει το μπεστ σέλερ του Ντάνιελ Γκολντχάγκεν «Πρόθυμοι δήμιοι: οι εκτελεστές του Χίτλερ» (εκδ. Terzo Books, μτφ. Τάσος Ρόκας, 1998, εξαντλημένο). Ηδη την εποχή που κυκλοφόρησε (1996) ιστορικοί και αναλυτές στον γερμανικό Τύπο είχαν επικρίνει τον συγγραφέα ότι επαναφέρει στο προσκήνιο την ιδέα του δαιμονικού «γερμανικού εθνικού χαρακτήρα» για να εξηγήσει το Ολοκαύτωμα ως το αναπόφευκτο προϊόν μιας ελαττωματικής τευτονικής ψυχοσύνθεσης. Το κεντρικό επιχείρημα του Γκολντχάγκεν, σημειώνει ο Ροζενμπάουμ (σελ. 549), είναι ότι «την εποχή που ο Χίτλερ ανήλθε στην εξουσία, δηλαδή το 1933, ο φυλετικός αντισημιτισμός της Γερμανίας «κυοφορούσε ήδη το έγκλημα»… Τα σπέρματα της γενοκτονίας υπήρχαν στη γερμανική ψυχή εδώ και αιώνες, σπαρμένα από ένα ιδιαίτερο είδος γερμανικής φιλολογίας του μίσους». Το συμπέρασμα δεν αργεί: «Η θεωρία του εξαλειπτικού αντισημιτισμού τείνει, έμμεσα αλλά αναπόδραστα, να απαλλάξει από την ευθύνη εκείνους τους παράγοντες που εξαιρεί από την πρωτεύουσα θέση: τον χριστιανικό αντισημιτισμό, την πολιτισμική εχθρότητα των Ευρωπαίων απέναντι στους Εβραίους, και το Ναζιστικό Κόμμα (που, σύμφωνα μ’ αυτή την άποψη, δεν είναι τόσο ο σατανικός υποκινητής του μίσους των Γερμανών όσο ο υπάκουος υπηρέτης των σατανικών επιθυμιών ενός λαού με προδιάθεση προς το Κακό). Ακόμη κι ο Χίτλερ, ως ένα σημείο, απαλλάσσεται των ευθυνών του. Αν η Γερμανία κυοφορούσε το έγκλημα, αυτή η εγκυμοσύνη δεν ήταν δική του σύλληψη· εκείνος απλώς έφερε τις ζεστές πετσέτες και το βραστό νερό, για να βοηθήσει στον τοκετό».

Το «σκοτεινό χάρισμα» του Αδόλφου

Μετά τους «Ναζί» και το «Άουσβιτς» (αμφότερα από τις εκδ. Πατάκη) ο Λόρενς Ρις επιχειρεί να αναλύσει τη διαβόητη σαγήνη που εξέπεμπε ο Χίτλερ ώστε να πείθει και να παρασύρει της μάζες («Το σκοτεινό χάρισμα του Αδόλφου Χίτλερ», επίσης από Πατάκη, μτφρ. Ουρανία Παπακωνσταντοπούλου, 2016). Είναι το φαινόμενο ενός εγκληματία πολέμου και ενός μεθοδικού καταστροφέα που έχτισε μια λατρεία προσωπικότητας γύρω από το φονικό «χάρισμα» του. Εκατομμύρια τον λάτρεψαν, γράφει ο Ρις, οδηγώντας στον αφανισμό εκατομμυρίων. Από ποια συστατικά ήταν φτιαγμένη αυτή η σαγήνη προς τον γερμανικό λαό;

Ο εχθρός των Αγγλοσαξόνων

Νεότερες βιογραφίες του Χίτλερ -ύστερα από αυτή του Κέρσοου- έχουν κυκλοφορήσει αρκετές. Αλλά η καινούρια οπτική που υπόσχεται ο Μπρένταν Σιμς στη δική του («Hitler – only the world was enough», εκδ. Allen Lane, 2019) έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον. Συμπληρωματικά προς την ανάγνωση του αντι-μπολσεβικισμού, ο καθηγητής Ιστορίας του Κέμπριτζ παρουσιάζει νεότερα στοιχεία και νέες θεωρητικές προσεγγίσεις για μία άλλη ερμηνεία σχετικά με την εγκληματική συμπεριφορά του Αδόλφου: εκείνη του αντιπάλου του καπιταλισμού, ειδικά του αγγλοαμερικανικού. Ο Σιμς υποδεικνύει ότι ακόμη και ο αντισημιτισμός του Χίτλερ ή η εμμονή του για την εξασφάλιση «ζωτικού χώρου» πηγάζουν από τον φόβο του για την παντοκρατορία των Βρετανών και των ΗΠΑ (ως προς το πρώτο σκέλος, πάντως, μπορεί κανείς να διατηρεί αμφιβολίες, καθώς η γερμανική «μυθολογία» και κοινωνική ανθρωπολογία επιβεβαιώνουν ένα βαθύτερο υπόστρωμα). Ο βιογράφος ανατρέχει στην περίοδο μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο για να εντοπίσει τα στοιχεία της προσωπικής ιδεολογίας του Χίτλερ, στο μυαλό του οποίου η Βρετανική Αυτοκρατορία ήταν σαφώς ένα μοντέλο για να χτίσει το Τρίτο Ράιχ.

Ο Χίτλερ μέσα στη γερμανική Ιστορία

Για τον Γερμανοβρετανό δημοσιογράφο Σεμπάστιαν Χάφνερ ο Χίτλερ δεν αποτελεί ψυχοπαθή πολιτικό, αλλά την ενσάρκωση του ψυχρού σχεδιασμού του τρόμου, όπως υποστηρίζει στο «Φαινόμενο Χίτλερ – μια ιστορική προσέγγιση» (Εκδ. Εκκρεμές, μτφ. Φαίδρα Κουτσούκου, 2005). Ο συγγραφέας αναδεικνύει ορισμένες όψεις από τη βιογραφία του Αδόλφου που δεν είχαν γίνει ευρέως γνωστές την περίοδο που έγραφε το βιβλίο, δηλαδή το 1978. «Η σχέση του μετ η Γερμανία είχε να επιδείξει από την αρχή κάποια παράξενα χαρκατηριστικά. Ορισμένοι Βρετανοί ιστορικοί προσπάθησαν, κατά τη διάρκεια του πολέμου, να αποδείξουν ότι ο Χίτλερ ήταν το προκαθορισμένο προϊόν ολόκληρης της γερμανικής ιστορίας… Ότι μια ευθείαγραμμή οδηγούσε από τον Λούθηρο, μέσω του Φρειδερίκου του Μεγάλου και του Μπίσμαρκ, στον Χίτλερ. Το αντίθετο αληθεύει. Ο Χίτλερ δεν άρμοζε σε καμία γερμανική παράδοση, πόσο μάλλον στην πρωσική-προτεσταντική που, μη εξαιρουμένων του Φρειδερίκου και του Μπίσμαρκ, υπήρξε μια παράδοση νηφάλιας, ανιδιοτελούς προσφοράς για την ευημερία του κράτους…».

Οι τελευταίες ώρες

Όταν ο Χιου Τρέβορ Ρόπερ κυκλοφόρησε τις «Τελευταίες μέρες του Χίτλερ» αρχικά το 1947 και στη συνέχεια σε αναθεωρημένες εκδόσεις  (στα ελληνικά από την «Ιωλκό», μτφ. Στέλιος Χουρμουζιάδης, 2005) ουσιαστικά έδινε στην αγορά το πρώτο μπεστ σέλερ με επίκεντρο τον Χίτλερ. Και πώς αλλιώς, αφού επρόκειτο για μια καταγραφή της πτώσης του χαρίσματος; Όσα είχαν προηγηθεί εξηγούσαν -ως ένα βαθμό- τις αιτίες ανόδου και τον αυταρχισμό που οδήγησε στην καταστροφή του πολιτισμού. Ο Βρετανός ιστορικός κατέγραφε το τέλος και την ήττα του τυράννου, έγκλειστου 16 μέτρα κάτω από το έδαφος, στο μυστικό καταφύγιο της Καγκελαρίας στο Βερολίνο. Με όλη τη ναζιστική «αυλή» να δίνει την τελευταία παράσταση, γεμάτη μικροϋπολογισμούς (ο Χίμλερ που θέλει να διαπραγματευτεί τη συνθηκολόγηση με τους Συμμάχους), εκτελέσεις της τελευταίας στιγμής (όσοι υποδείχθηκαν σαν προδότες του Φύρερ), έναν γάμο της μίας ημέρας (με την Εύα Μπράουν) και την ανυπόφορη αφοσίωση στον αρχηγό: η οικογένεια Γκέμπελς που επιλέγει επίσης την αυτοκτονία και τη δολοφονία των παιδιών.