Πηνελόπη Δέλτα: Αληθινό και άδολο πάθος

Δεν είναι η επέτειος που με παρακίνησε να αφιερώσω το σημερινό μου κείμενο στην Πηνελόπη Δέλτα· είναι ωστόσο καλή σύμπτωση που μια σκέψη χρόνων παίρνει συγκεκριμένη μορφή τώρα που έκλεισαν εκατό χρόνια από τη γέννηση της μεγάλης αυτής Ελληνίδας.

Πόσο βαθιά έκλεισε στην ψυχή της την Ελλάδα το φανερώνει πέρα κι από το έργο της η τραγική της απόφαση την ημέρα που μπήκαν οι Γερμανοί στην Αθήνα να πάρη δηλητήριο και να μη δη δουλωμένη την πατρίδα της. Ένα τέτοιο τέλος σφραγίζει οριστικά μόνο μια γνήσια ζωή και απαγορεύει κάθε μικρόχαρη (σ.σ. μικροπρεπή, μίζερη) κρίση. Θέτει αμέσως τον άνθρωπο που τόλμησε να το πραγματώση επάνω από τις εφήμερες και εύκολες εξάρσεις των λόγων, στο χώρο του αληθινού και άδολου πάθους και της αμετακίνητης ιδεολογικής πίστης. Ακόμη ένα τέτοιο τέλος καταξιώνει με απαρασάλευτο τρόπο το έργο μιας ολόκληρης ζωής, που μαρτυρούσε την πιο βαθιά αγάπη και πίστη στην Ελλάδα και στους Έλληνες. Να είναι αυτή η γνησιότητα και η κρυστάλλινα καθαρή στάση της ψυχής στο μυστικό που υπάρχει μέσα σ’ αυτό το έργο και το κάνει να αντέχει με τόση απροσδόκητη ένταση μέσα στο χρόνο;

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 6.6.1974, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αυτό το ερώτημα είναι που ήθελα να θέσω με τη σημερινή επιφυλλίδα. Όπως, υποθέτω, γνωρίζουν όσοι έχουν επαφή με τα παιδιά, τα βιβλία της Πηνελόπης Δέλτα εξακολουθούν να διαβάζονται με το ίδιο πάθος που τα διάβασαν και οι πατέρες μας και η δική μας η γενιά. Και κάτι περισσότερο· να μένουν άσβηστα στη μνήμη των παιδιών, που θυμούνται με κάθε λεπτομέρεια τους ήρωές τους και τη δράση τους. Ότι αυτό αποτελεί φαινόμενο μοναδικό και αξιοθαύμαστο το καταλαβαίνει κανένας όταν αναλογιστή πως το πρώτο της βιβλίο με τίτλο «Για την Πατρίδα» πρωτοδημοσιεύτηκε στα 1909 και το θρυλικό εκείνο «Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου» στα 1911. Από τότε δεν είναι που πέρασαν εξήντα τόσα χρόνια, είναι που δοκιμαστήκαμε με τους δύο παγκοσμίους πολέμους (ή, όπως θα ήταν σωστότερο επιστημονικά να λέμε, με τις δύο τρομερές φάσεις του πολέμου του 20ού αιώνα), που οι τεχνολογικές μεταβολές έχουν μεταμορφώσει τη ζωή μας ριζικά, που οι νέες γενιές αισθάνονται να τις χωρίζει χάσμα αγεφύρωτο από τους πατέρες τους. Φτάνει να σκεφτούμε πως όταν γράφτηκαν αυτά τα βιβλία το αεροπλάνο ήταν ουσιαστικά άγνωστο, το ραδιόφωνο ανύπαρκτο και ο ηλεκτρισμός ακόμη μόλις είχε αρχίσει να μπαίνη στη ζωή των ανθρώπων. Και αν οι θεωρητικοί που πιστεύουν πως η τέχνη αποτελεί συνάρτηση των κοινωνικών και ιστορικών συνθηκών έχουν δίκαιο, και όλα τα στοιχεία που διαθέτουμε μας πείθουν πως έχουν, τότε το πρόβλημα που θέτει η αντοχή των έργων της Δέλτα γίνεται ακόμη πιο αιχμηρό και προπάντων ακόμη πιο σημαντικό. Γιατί η αντοχή αυτή μπορεί να σημαίνει ή ότι η δομή του πνευματικού μας κόσμου δεν έχει υποστή τέτοιες θεμελιακές αλλοιώσεις, που να μας έχουν αποκόψει τα σημεία επαφής με τόσο περασμένα πνευματικά προϊόντα, ή ότι μέσα στο έργο της Δέλτα ενυπάρχουν τέτοια στοιχεία, μόνιμα και διαχρονικά, που υπερβαίνουν ακόμη και τις πιο βαθιές δομικές μεταμορφώσεις που προκάλεσε η σύγχρονη τεχνολογία.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 6.6.1974, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Δεν είμαι έτοιμος και ικανός να δώσω έγκυρη απόκριση στο δίλημμα τούτο. Προσωπικά υποψιάζομαι πως η απόκριση θα μπορούσε να συναιρεί και τα δύο στοιχεία, θέλω να πω πως και οι αλλοιώσεις δεν είναι τόσο ριζικές όσο κάποτε τις φοβόμαστε ή τις φανταζόμαστε (ή τις ελπίζουμε) και υπάρχει στο έργο της Δέλτα κάποιο ή κάποια ουσιαστικά συστατικά που του επιτρέπουν να διατηρεί τη ζωτική του πνευματική δύναμη, την ακτινοβολία του και τη γοητεία του στις ψυχές των νέων ανθρώπων. Έργο των ιστορικών της λογοτεχνίας μας είναι να το μελετήσουν με προσοχή και να διαπιστώσουν τι πραγματικά συμβαίνει στη λειτουργική του ιδιοσυστασία, ώστε να το διασώζει από την αναπόφευκτη φθορά των χρονικών και ουσιαστικών ιστορικών μετασχηματισμών. Γιατί δεν είναι το καλλιτεχνικό εκείνο στοιχείο που το καταξιώνει απλώς και του δίνει την υπερχρονική εγκυρότητα. Αυτό που το διακρίνει και αποτελεί το στοιχείο του προβληματισμού είναι η ζωντανή του παρουσία στη νεανική πνευματική ζωή, η αδιάλειπτη λειτουργία του ως ενεργού συστατικού στη διαμόρφωση και στην ικανοποίηση του ψυχικού κόσμου και των οραματισμών της πρώτης εφηβικής ηλικίας.

Αναφέραμε τα δύο πρώτα βιβλία της Δέλτα, τα πιο παλιά. Αλλά και ο «Τρελαντώνης» (1932) και ο «Μάγκας» (1935) και το «Στα Μυστικά του Βάλτου» (1937) κρατούν πάντα το αναγνωστικό τους κοινό, το πιστό και το φανατικό και το γοητευμένο. Σε όλα βρίσκουν οι νέοι κάτι που τους συναρπάζει, που τους χαρίζει την πλήρωση, ψυχική και πνευματική. Τι είναι αυτό;

Ξεκίνησα με ένα ερώτημα· μήπως το μυστικό που κρύβουν τα έργα της είναι η γνησιότητά τους και η κρυστάλλινη καθαρότητα της ψυχής του δημιουργού τους; Η αυστηρή στοργή προς τα παιδιά, η αγάπη που δεν κολακεύει αλλά τους ανοίγει δρόμους ευγενικούς κι ωραίους, ιδανικούς και απάτητους; Μήπως οι νέοι χρειάζονται και αγαπούν τον ώριμο που θα σταθή δάσκαλός τους και θα τους καθοδηγήσει, φτάνει να βεβαιωθούν πως αυτός ο ίδιος πιστεύει βαθιά σ’ αυτά που τους λέει, πως δεν κάνει ψεύτικο και συμβατικό κήρυγμα, πως είναι έτοιμος να φτάση ως τη θυσία για τα ιδανικά που τους προτείνει να ακολουθήσουν; Μήπως «τα παιδάκια μοναχά, πιο άσφαλτα κι απ’ τον τρανό» μαντεύουν την αλήθεια από το ψέμα, το γνήσιο από το κίβδηλο, το φλογερό πάθος από τον κενό λόγο; Κι αν είναι έτσι, μήπως το έργο της Πηνελόπης Δέλτα μπορεί να σταθή πρότυπο και οδηγός όχι μονάχα στα παιδιά, αλλά προπάντων σε μας τους «ώριμους» και τους «σοφούς», να μας μάθει τη γλώσσα που θέλουν, που καταλαβαίνουν και αγαπούν αυτά τα θαυμάσια πλάσματα που τόσο ταλαιπωρούμε;

*Επιφυλλίδα του Μανόλη Ανδρόνικου και η σημερινή, εξαιρετική κι αυτή. Ήταν αφιερωμένη στην Πηνελόπη Δέλτα και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Πέμπτη 6 Ιουνίου 1974.

Η Πηνελόπη Δέλτα, συγγραφέας έργων που γαλούχησαν πολλές γενιές ελληνοπαίδων και παραμένουν επίκαιρα μέχρι τις μέρες μας, έφυγε από τη ζωή στις 2 Μαΐου 1941, ημέρα Παρασκευή.

Τέκνο ιστορικής οικογένειας του ελληνισμού της διασποράς, η Πηνελόπη, το τρίτο από τα έξι παιδιά του Εμμανουήλ Μπενάκη και της Βιργινίας Χωρέμη, είχε γεννηθεί το 1874 στην Αλεξάνδρεια.

Ο ψυχικός της κόσμος, όπως κι εκείνος του αδελφού της Αντώνη Μπενάκη, μεγάλου εθνικού ευεργέτη και ευπατρίδη, διαμορφώθηκε σε μια εποχή κατά την οποία η αποκατάσταση των εθνικών συνόρων της Eλλάδας προέβαλλε ως κοινό όραμα, παράλληλα με τα ιδεώδη του αστικού εκσυγχρονισμού και της εκπαιδευτικής αναγέννησης.

Στη διάπλαση του χαρακτήρα της μεγάλης κυρίας της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας συντέλεσε ασφαλώς και το οικογενειακό κλίμα: αφενός η αυταρχική ανατροφή, κυρίως από πλευράς της μητέρας της, και αφετέρου το μεγαλοαστικό περιβάλλον, που της παρείχε κάθε δυνατότητα για παιδεία και πνευματική καλλιέργεια.

Η Πηνελόπη πέρασε την παιδική και εφηβική ηλικία της στην Αλεξάνδρεια, με πολλά ταξίδια στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Ο γάμος της με τον επιχειρηματία Στέφανο Δέλτα το 1895 άνοιξε το δρόμο για την πνευματική της ανάπτυξη και ωριμότητα. Από το γάμο αυτόν απέκτησε τρεις κόρες, τη Σοφία, τη Βιργινία και την Αλεξάνδρα, τις οποίες ανέθρεψε υποδειγματικά.

Το έμφυτο συγγραφικό ταλέντο της Πηνελόπης Δέλτα εκδηλώθηκε ήδη από την παιδική της ηλικία, η δε προσφορά της στην παιδική λογοτεχνία υπήρξε καθοριστική για την εξέλιξη του παιδικού βιβλίου στη χώρα μας, σε μια εποχή που το είδος αυτό εξέλειπε.

Ανεξίτηλα στην καρδιά και στη μνήμη αναρίθμητων παιδιών έμειναν τα έργα της «Παραμύθι χωρίς όνομα», «Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου», «Στα μυστικά του βάλτου», «Μάγκας» και —το πλέον αγαπητό ίσως— «Τρελαντώνης», αφιερωμένο στον αδελφό της Αντώνη Μπενάκη.

Η Πηνελόπη Δέλτα είχε γίνει μέλος σε πολλά επιστημονικά σωματεία και εταιρείες, συμβάλλοντας με κάθε μέσο στην προώθηση των γραμμάτων και του πολιτισμού.

Μεγάλη θεωρείται και η συμβολή της στη συγκέντρωση προφορικών πηγών της σύγχρονης ιστορίας. Ξεκινώντας με τις καταγραφές των απομνημονευμάτων των Μακεδονομάχων, οι οποίες αποτελούν σήμερα πολύτιμες ιστορικές πηγές, κατόρθωσε να συλλέξει προφορικές μαρτυρίες και διηγήσεις για τα πιο σημαντικά, πολιτικά και πολεμικά, γεγονότα του καιρού της.

Η ευαισθησία της στα εθνικά θέματα και η οικογενειακή της παράδοση δεν την άφηναν αμέτοχη στις δύσκολες στιγμές της χώρας. Το 1918 πήρε μέρος σε δύο αποστολές στην Ανατολική Μακεδονία, για να βοηθήσει παλιννοστούντες ομήρους από τη Βουλγαρία.

Την ίδια ευαισθησία έδειξε κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο του 1940. Η γεμάτη πατριωτισμό ψυχή της Πηνελόπης Δέλτα δεν άντεξε τη βαριά ατμόσφαιρα της γερμανικής εισβολής, κι έτσι η σπουδαία αυτή πνευματική προσωπικότητα πήρε τη μεγάλη απόφαση να θέσει τέλος στη ζωή της.