Φτωχοποίηση και κατάθλιψη: μια σύγχρονη ιστορία από το παρελθόν

Η ιστορία της κατάθλιψης δεν είναι σαφής. Με σύγχρονες ενδείξεις μπορούμε να υποθέσουμε πως τον 19ο αιώνα, τον 18ο ή και παλιότερα οι ανθρώπινες κοινωνίες ναι, παρουσίαζαν σημάδια κατάθλιψης. Όπου υπήρχε εξαθλίωση, υπήρχε και ψυχική βλάβη κι αν η ιατρική του παρελθόντος δεν αναγνώριζε τη νόσο, η λογοτεχνία την είχε αντιληφθεί απολύτως. Πολύ αργότερα, με πρώτον τον Ζίγκμουντ Φρόυντ, θα τεθεί επί τάπητος το πρόβλημα με όνομα και διάγνωση: κατάθλιψη. Έκτοτε -και ευτυχώς- η ιατρική και η κοινωνιολογία έχουν εξελιχθεί. Αλλά η κατάθλιψη, ενώ ξέρουμε τι είναι, δεν παύει να προκαλείται (και) από κοινωνικούς παράγοντες.

Μια τέτοια έρευνα παρουσιάστηκε τον Ιανουάριο. Πρόκειται για την Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα που δείχνει τις άγριες πρωτιές των χωρών της ΕΕ στην κατάθλιψη. Χωρίς καμία έκπληξη, ο ευρωπαϊκός Νότος βρίσκεται στις πρώτες θέσεις και η Ελλάδα απέσπασε την πρωτιά που δεν θέλησε ποτέ κανένας. Πρώτη η Ελλάδα, δεύτερη η Πορτογαλία, τρίτη η Λιθουανία σε καταθλιπτικά συμπτώματα. και πρώτη η Λιθουανία, δεύτερες με ίσα ποσοστά η Ελλάδα, η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Σλοβακία στις φορές που οι πολίτες των χωρών αισθάνονται θλίψη μέσα σε μία εβδομάδα.  Λιγότερο θλιμμένες χώρες είναι οι Σκανδιναβικές κι ορισμένες ψώρες της Κεντρικής Ευρώπης. Εν ολίγοις, οι φτωχοί έχουν κατάθλιψη πολύ συχνότερα.

Η οικονομική ανασφάλεια, το άγχος που προκαλεί, η εργασιακή επισφάλεια και η αβεβαιότητα του μέλλοντος είναι το ιδανικό έδαφος για να αναπτυχθεί η ψυχική βλάβη.

Στρες, τραύμα και κατάθλιψη

Σύμφωνα με τους ειδικούς ψυχικής υγείας, η κατάθλιψη μπορεί να είναι αποτέλεσμα σειράς παραγόντων. Από την κληρονομικότητα, έως τραυματικά γεγονότα κανένα άτομο δεν είναι εκ προοιμίου αλώβητο.

Σε επίπεδο του σύγχρονου τρόπου ζωής, οι πιο συνηθισμένοι παράγοντες είναι το χρόνιο στρες, η αποξένωση και το τραύμα. Κι εδώ έρχεται ένα ενδιαφέρον στοιχείο για τις φτωχότερες χώρες της ΕΕ. Ενώ συγκριτικά με την κεντρική και βόρεια Ευρώπη οι κοινωνικοί δεσμοί παραμένουν πιο στενοί (οικογενειακές και φιλικές σχέσεις), η μακροχρόνια οικονομική δυσφορία και το συλλογικό τραύμα που έχει επιφέρει, επηρεάζει κατακόρυφα την ποιότητα της ψυχικής υγείας.

Με την Ελλάδα, την Πορτογαλία και την Ισπανία να έχουν σημειώσει και στο παρελθόν αρνητικές πρωτιές, το ταξικό στοιχείο της κατάθλιψης δεν μπορεί να παραβλέπεται.

Μια ταξική ασθένεια

Οι φτωχοί ασθενούν περισσότερο, λοιπόν. Κι εδώ μιλάμε έχοντας μπροστά μας στοιχεία ερευνών από χώρες που το κομμάτι της άμεσης επιβίωσης, δεν είναι διακύβευμα.  Δηλαδή, από χώρες που δε βρίσκονται σε εμπόλεμες ζώνες, καθώς ο πόλεμος είναι μια απόλυτα διαφορετική συνθήκη. Αξίζει να σημειωθεί ενδεικτικά η έρευνα του γάλλου ανθρωπολόγου Λεβί Στρος για τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο Στρος αναφέρει πως ενώ τα θύματα του ναζισμού συχνά αυτοκτονούσαν με τρόπους που, μεταξύ άλλων, σημειώνονται ως μη αποφυγή ατυχημάτων. Η αυτοκτονία θεωρείται δεδομένα ο απόλυτο στάδιο της καταθλιπτικής κρίσης.  Επομένως, οι εμπόλεμες ζώνες είναι μία διαφορετική υπόθεση.

Σε ό,τι αφορά τις αυτοκτονίες, πάντως, στην Ελλάδα έχουμε τουλάχιστον 500 τον χρόνο και μάλιστα σημειώθηκε αύξηση κατά 11,2% για το έτος 2022 σε σχέση με το 2021. Το 2011, κατά την οξύτερη φάση της οικονομικής κρίσης, οι αυτοκτονίες είχαν αυξηθεί κατά 40% ! Μάλιστα, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, η Ελλάδα ήταν προηγουμένως η χώρα με το χαμηλότερο δείκτη στην Ευρώπη. σύμφωνα με στοιχεία του 2021, χαμηλότερη σε ποσοστά είναι η Κύπρος, με την Ελλάδα να ακολουθεί αμέσως μετά.

Ωστόσο, η κατάθλιψη σε σχέση με την φτωχοποίηση μετριέται σε άλλα εδάφη: η ακρίβεια, η στεγαστική και η οικονομική κρίσης αποτελούν τους κυριότερους παράγοντες.  Τα πολύ υψηλά επίπεδα άγχους καταγράφηκαν και κατά τη διάρκεια της πανδημίας, όπου στα αστικά λύματα εντοπίστηκαν αυξημένα ποσοστά βενζοδιαζεπινών, οι οποίες βρίσκονται στα ηρεμιστικά φάρμακα. Ωστόσο και καθώς η κατάθλιψη παραμένει ταμπού, οι άνθρωποι με συμπτώματα που επιλέγουν, τελικά, να ζητήσουν τη βοήθεια ψυχιάτρου, είναι σημαντικά λιγότεροι.

Καταθλιπτικοί παράγοντες και εφηβική παραβατικότητα

Όλη αυτή η κρίση της ψυχικής βλάβης δεν θα μπορούσε να μην επηρεάσει παιδιά και εφήβους. Κι ενώ η παιδική κατάθλιψη παραμένει σε χαμηλά ποσοστά και θεωρείται, μάλιστα, σπάνια (2-3%), η εφηβική παραβατικότητα είναι ένας άλλου τύπου δείκτης.

Αυτό επειδή οι έρευνες συμφωνούν πως το ασταθές οικογενειακό περιβάλλον, επηρεαζόμενο από στρες, επισφάλεια και ανασφάλεια καθώς επίσης η γενική αβεβαιότητα για το μέλλον και η κοινωνικο-οικονομική αστάθεια μπορούν να επηρεάσουν τους εφήβους σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο. Η ταξική ανασφάλεια μπορεί αν γίνει έδαφος για την άνοδο της εγκληματικότητας, αλλά και το ζοφερό κλίμα ακόμη κι εντός της οικογένειας μπορεί να πυροδοτήσει το θυμό των εφήβων. Η έννοια της εγκληματικότητας εντάσσεται πάντα σε κοινωνικά πλαίσια. Και από τις κλοπές ως τη σωματική βία, ο λόγος δεν είναι ποτέ απλώς. Ούτε τα παιδιά είναι «κακά», εν ολίγοις.

Ο στιγματισμός των ψυχικών βλαβών, των διαταραχών και γενικώς της θλίψης δεν βοηθάει ούτε τα παιδιά, ούτε τους γονείς τους. Και η υπολειτουργία των δημόσιων δομών ψυχικής υγείας, σίγουρα διαιωνίζει ένα πρόβλημα που αφορά στη ζωή και στην ποιότητά της.

Κι έτσι λοιπόν, η χώρα της φαιδράς πορτοκαλέας, με τον υπέροχο ήλιο και τη θάλασσα και το καλό της κλίμα δεν μπορεί να αναστρέψει τις επιπτώσεις της φτωχοποίησης στην ψυχική υγεία των πολιτών. Κι ούτε οι εργαζόμενοι χορεύουν συρτάκι, όπως στις ταινίες του Γιάννη Δαλιανίδη. Η ψυχική υγεία φαίνεται να μην είναι απλή υπόθεση, τελικά.