Επιχείρηση Συνδετήρας: Η ιστορία του μυστικού προγράμματος που έφερε Ναζί στις ΗΠΑ – στο όνομα της επιστήμης

«Είναι δικαιολογημένο να προσαρμόζεσαι σε μια τοξική ιδεολογία αν είσαι επιστήμονας; Είναι η επιστήμη πραγματικά απολιτική;», αναρωτιέται εύλογα ο Μπράιαν Κριμ, καθηγητής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Lynchburg και συγγραφέας του βιβλίου Our Germans: Project Paperclip and the National Security State, μιλώντας στο National Geographic. Η αφορμή; Ακριβώς αυτό που περιγράφει το βιβλίο του: Ένα σκοτεινό ομοσπονδιακό πρόγραμμα των ΗΠΑ με το όνομα «Επιχείρηση Συνδετήρας».

Μεταξύ των συντελεστών ήταν και οι εξής: Γερμανοί επιστήμονες που ήταν μέλη του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος του Χίτλερ, ήτοι Ναζί. Οι Ηνωμένες Πολιτείες τους στρατολόγησαν τα χρόνια μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο της λεγόμενης Επιχείρησης Συνδετήρας.

Το πρόγραμμα παραμένει ένα αμφιλεγόμενο κεφάλαιο της αμερικανικής ιστορίας και όχι αδίκως – αν σκεφτεί κανείς πως Αμερικανοί αξιωματούχοι ενσωμάτωσαν πρώην Ναζί στην αμερικανική κοινωνία.

«Οι ΗΠΑ έπρεπε να αρνηθούν τους Γερμανούς επιστήμονες από τη Σοβιετική Ένωση κρατώντας τους στις ΗΠΑ»

Χάρτης των ζωνών κατοχής της Γερμανίας το 1945, τροποποιημένος ώστε να δείχνει τα εσωτερικά γερμανικά σύνορα και τη ζώνη από την οποία οι συμμαχικές δυνάμεις αποσύρθηκαν τον Ιούλιο του 1945.  Οι συμμαχικές ζώνες κατοχής στη μεταπολεμική Γερμανία, με επισήμανση της σοβιετικής ζώνης (κόκκινο), των εσωτερικών γερμανικών συνόρων (μαύρη γραμμή) και της ζώνης από την οποία αποσύρθηκαν τα βρετανικά και αμερικανικά στρατεύματα τον Ιούλιο του 1945 (μοβ). Τα όρια των επαρχιών είναι εκείνα της προναζιστικής Γερμανίας της Βαϊμάρης, πριν από τη δημιουργία των σημερινών ομόσπονδων κρατιδίων (Länder). Πηγή: Wikipedia

Τι είναι η Επιχείρηση Συνδετήρας;

Την άνοιξη του 1945, οι συμμαχικές δυνάμεις πλησίαζαν τη ναζιστική Γερμανία και το τέλος του πολέμου στην Ευρώπη ήταν ορατό. Οι αξιωματούχοι άρχισαν να κάνουν σχέδια για το πώς θα ήταν ο μεταπολεμικός κόσμος – και αυτό περιελάμβανε την εξασφάλιση μερικών από τα καλύτερα επιστημονικά μυαλά της Γερμανίας για να υποστηρίξουν την αμερικανική τεχνολογική πρόοδο.

Χάριν λοιπόν της προόδου, οι εντυπωσιασμένοι και τρομοκρατημένοι ταυτόχρονα από την τεχνολογική υπεροχή των Γερμανών κατά τη διάρκεια του πολέμου Αμερικανοί «αγκάλιασαν» τους Ναζί. Προετοιμάζονταν για ένα Wunderwaffen (θαυματουργό όπλο) επόμενης γενιάς και άκουγαν αναφορές για όπλα θανάσιμης ακρίβειας όπως ο πύραυλος V-1 και οι πύραυλοι V-2.

Μπρος στον φόβο μην προλάβει η Γαλλία και η Σοβιετική Ένωση να πάρουν με το μέρος τους τους καλύτερους  Γερμανούς επιστήμονες, ιδίως καθώς ο Ψυχρός Πόλεμος εντεινόταν, οι ΗΠΑ πήραν την κατάσταση στα χέρια τους.

«Οι ΗΠΑ έπρεπε να αρνηθούν τους Γερμανούς επιστήμονες από τη Σοβιετική Ένωση κρατώντας τους στις ΗΠΑ», λέει ο Μπράιαν Κριμ.

Οι Αμερικανοί προσεταιρίζονταν επιστήμονες που είχαν προηγουμένως εργαστεί για το γερμανικό ναζιστικό κόμμα με υποσχέσεις για συμβόλαια και ένα σπίτι στις ΗΠΑ.

Όταν αποφάσιζαν ποιοι Γερμανοί επιστήμονες θα προσλαμβάνονταν, οι Αμερικανοί αξιωματούχοι δούλευαν με βάση έναν κατάλογο 15.000 επιστημόνων που επιμελήθηκε ο Γερμανός μηχανικός Βέρνερ Όζενμπεργκ κατά τη διάρκεια του πολέμου. Καθώς τα συμμαχικά στρατεύματα προέλαυναν το 1945, οι Γερμανοί αξιωματούχοι πανικοβλήθηκαν. Έσκισαν τα έγγραφα του Όζενμπεργκ και προσπάθησαν να τα πετάξουν στην τουαλέτα του Πανεπιστημίου της Βόννης. Τα σχεδόν κατεστραμμένα έγγραφα ανακτήθηκαν και βοήθησαν τους Αμερικανούς αξιωματούχους να αποφασίσουν ποιους επιστήμονες θα επέλεγαν.

«Ο συνδετήρας ουσιαστικά ανακοίνωνε: ‘Μην κοιτάτε πολύ προσεκτικά – αυτός ο τύπος είναι ένας από τους δικούς μας’».

Ο Βέρνερ φον Μπράουν το 1961 με μέλη της διοικητικής του ομάδας. Στη φωτογραφία, από αριστερά προς τα δεξιά, ο Βέρνερ Κουέρς, Διευθυντής του Τμήματος Κατασκευαστικής Μηχανικής, ο Δρ. Βάλτερ Χάουσερμαν , Διευθυντής του Τμήματος Αστρονικής, ο Δρ. Ουίλιαμ Μράζεκ, Τμήμα Μηχανικής Προώθησης και Οχημάτων, ο Δρ. φον Μπράουν, ο Ντίτερ Γκράου, Διευθυντής του Τμήματος Διασφάλισης Ποιότητας, ο Δρ. Όσβαλτ Λαντζ , Διευθυντής του Γραφείου Συστημάτων Saturn και ο Έριχ Νόιμπερτ, Αναπληρωτής Αναπληρωτής Διευθυντής Έρευνας και Ανάπτυξης.

Γιατί ονομάστηκε έτσι;

Το όνομα του προγράμματος συνοψίζεται στη χρήση συνδετήρων ως ένα είδος σημάνσεων στους φακέλους των υποψηφίων. Σύμφωνα με το βιβλίο του δημοσιογράφου Έρικ Λίχτμπλαου The Nazis Next Door: How America Became a Safe Haven for Hitler’s Men, οι στρατολόγοι εξέταζαν τους επιστήμονες για να μάθουν αν ήταν εν ενεργεία μέλη του ναζιστικού κόμματος ή αν συμπαθούσαν τις βασικές αρχές του κόμματος -επισήμως τουλάχιστον. Και έτσι, οι αξιωματούχοι «τοποθετούσαν συνδετήρες στην κορυφή των φακέλων ασφαλείας για τους επιστήμονες που τους ενδιέφεραν», εξηγεί ο Κριμ.

«Ο λόγος για αυτό ήταν να υποδείξουν στους ερευνητές ότι οι επιστήμονες θα έπρεπε να λάβουν μόνο την πιο επιφανειακή εξέταση του φακέλου τους. Οι περισσότεροι επιστήμονες ήταν μέλη του ναζιστικού κόμματος ή ανήκαν σε απαγορευμένες ναζιστικές οργανώσεις, συμπεριλαμβανομένης της Schutzstaffel, γνωστής και ως SS. Ο συνδετήρας ουσιαστικά ανακοίνωνε: ‘Μην κοιτάτε πολύ προσεκτικά – αυτός ο τύπος είναι ένας από τους δικούς μας’».

Παρόλο που καμία αμερικανική υπηρεσία δεν έχει αναφερθεί δημοσίως στη διαδικασία ελέγχου που χρησιμοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της Επιχείρησης Συνδετήρας, ανεξάρτητες έρευνες επιστημόνων και δημοσιογράφων έχουν εγείρει ερωτήματα σχετικά με το ιστορικό αρκετών επιστημόνων του προγράμματος.

Πρώτη σελίδα της απομαγνητοφώνησης ενός τηλεγραφήματος διαμαρτυρίας για την Επιχείρηση Συνδετήρας που στάλθηκε στον Χάρι Τρούμαν από το Συμβούλιο κατά της Μισαλλοδοξίας στην Αμερική, το οποίο προσυπογράφουν αρκετοί, μεταξύ των οποίων και ο Άλμπερτ Άινσταϊν, στις 30 Δεκεμβρίου 1946. Πηγή: Wikipedia

Μια διαστημική κούρσα

Στις δεκαετίες του 1950 και 1960, το αμερικανικό διαστημικό πρόγραμμα επιταχύνθηκε καθώς οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση ανταγωνίζονταν για να στείλουν έναν άνθρωπο στο φεγγάρι. Ορισμένοι δικαιούχοι της Επιχείρησης Συνδετήρας έπαιξαν ρόλο στην υποστήριξη της Αμερικής σε αυτή τη  διαστημική «κούρσα».

Ένας από τους συμμετέχοντες ήταν ο Γερμανός επιστήμονας Βέρνερ φον Μπράουν. Το κορυφαίο επίτευγμα του φον Μπράουν στη Γερμανία ήταν η δημιουργία του πυραύλου V-2, ενός βαλλιστικού πυραύλου που μπορούσε να πλήξει στόχους μεγάλων αποστάσεων. Ήταν επίσης αξιωματικός των SS, μιας επίλεκτης παραστρατιωτικής οργάνωσης αφιερωμένης στο Ναζιστικό Κόμμα.

Τοποθετημένος αρχικά στο Φορτ Μπλις του Τέξας και στη συνέχεια στο Χάντσβιλ της Αλαμπάμα, ο φον Μπράουν και η ομάδα του ανέπτυξαν πυραύλους και πυραύλους για τον αμερικανικό στρατό πριν μεταφερθούν στη NASA το 1960. Ως αξιωματούχος της NASA, ο φον Μπράουν υποστήριξε τις προσπάθειες για να στείλει άνθρωπο στο φεγγάρι και έγινε ειλικρινής υποστηρικτής της εξερεύνησης του διαστήματος.

Άλλοι πρώην ναζί που συμμετείχαν στο διαστημικό πρόγραμμα ήταν ο Κουρτ Ντεμπούς, ένα άλλο πρώην μέλος των SS, ο οποίος έγινε ο πρώτος διευθυντής του Διαστημικού Κέντρου Κένεντι. Ο Ουμβέρτος Στρούγκχολντ ήταν πρωτοπόρος στην έρευνα για τη διαστημική ιατρική – και μεταθανάτια ελέγχθηκε για τον ρόλο του στη διεξαγωγή ιατρικών πειραμάτων σε άτομα που είχαν φυλακιστεί σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Η αμφιλεγόμενη διαδικασία ελέγχου της Επιχείρησης Συνδετήρας

Αρκετοί επιστήμονες που πέρασαν από τη διαδικασία ελέγχου της Επιχείρησης Συνδετήρας ελέγχθηκαν αργότερα για τις δραστηριότητές τους κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Κατά τη διάρκεια του πολέμου ο Γκέοργκ Ρίκχεϊ είχε διαχειριστεί την απόκτηση σκλαβωμένων εργατών στο Mittelwerk, μια υπόγεια εγκατάσταση όπλων με διαβόητα βάναυσες συνθήκες. Αν και η Επιχείρηση Συνδετήρας άνοιξε αρχικά τον δρόμο του Ρίκχεϊ για μια νέα ζωή στις ΗΠΑ, εκδόθηκε στη Δυτική Γερμανία το 1947 με κατηγορίες για εγκλήματα πολέμου, αν και αργότερα αθωώθηκε.

Περισσότεροι επιστήμονες θα αντιμετώπιζαν τον έλεγχο τις επόμενες δεκαετίες.

«Η δημόσια ιστορία πολλών από τα διάσημα ονόματα είχε ξεπλυθεί από την αρχή, αλλά μερικοί ατρόμητοι δημοσιογράφοι στις δεκαετίες του 1970 και του ’80 έφεραν στο φως ορισμένες λεπτομέρειες της σκόπιμα άθλιας διαδικασίας ελέγχου της Επιχείρησης Συνδετήρας», λέει ο Κριμ.

Ο Άρθουρ Ρούντολφ ήταν ένας από τους υφισταμένους του Ρίκχεϊ στην Mittelwerk, όπου διαχειριζόταν την παραγωγή πυραύλων. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Ρούντολφ βοήθησε στην ανάπτυξη του πυραύλου εκτόξευσης Saturn V που επέτρεψε την αμερικανική αποστολή στο φεγγάρι το 1969.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, το Υπουργείο Δικαιοσύνης συνέταξε μια υπόθεση εγκλημάτων πολέμου εναντίον του Ρούντολφ. Ως αποτέλεσμα, ο πυραυλικός επιστήμονας απαρνήθηκε την αμερικανική υπηκοότητά του και εγκατέλειψε τη χώρα το 1984 για να αποφύγει τη δίκη.

«Είναι δικαιολογημένο να προσαρμόζεσαι σε μια τοξική ιδεολογία αν είσαι επιστήμονας; Είναι η επιστήμη πραγματικά απολιτική; Η Επιχείρηση Συνδετήρας είναι μια μελέτη περίπτωσης που περιλαμβάνει αυτά τα ερωτήματα, αλλά σίγουρα όχι η τελευταία»

Ο Κουρτ Ντεμπούς (πρώτη σειρά, τρίτος από αριστερά), πρώην επιστήμονας πυραύλων V-2 που έγινε διευθυντής της NASA, κάθεται ανάμεσα στον πρόεδρο των ΗΠΑ Τζον Φ. Κένεντι και τον αντιπρόεδρο των ΗΠΑ Λύντον Τζόνσον το 1962 σε μια ενημέρωση στο Blockhouse 34, Cape Canaveral Missile Test Annex.

Τι άφησε πίσω της η επιχείρηση

Οι ιστορικοί εξακολουθούν να ασχολούνται με το πόσο κρίσιμο ρόλο έπαιξαν οι επιστήμονες που προσλήφθηκαν από την Επιχείρηση Συνδετήρας στο επιτυχημένο διαστημικό πρόγραμμα των ΗΠΑ.

«Νομίζω ότι ο μόνιμος αντίκτυπος στην αμερικανική επιστήμη είναι μικρότερος απ’ ό,τι φαντάζεται ο κόσμος», λέει ο Κριμ, επισημαίνοντας ότι «ο Βέρνερ φον Μπράουν έσωσε τις ΗΠΑ από μερικά χρόνια έρευνας και ανάπτυξης όταν επρόκειτο για πυραύλους […] αλλά πολλοί ειδικοί αμφισβητούν πόσο απαραίτητη ήταν η ομάδα πυραύλων για να βοηθήσει το διαστημικό πρόγραμμα των ΗΠΑ».

Ο Κριμ τονίζει ότι το πρόγραμμα εγείρει άβολα ερωτήματα σχετικά με την εθνική ασφάλεια και την πολιτογράφηση. «Η Επιχείρηση Συνδετήρας επιβράβευσε εκατοντάδες ευσεβείς Ναζί με την πολυπόθητη αμερικανική υπηκοότητα, εξαιρετικές θέσεις εργασίας και δημόσια αναγνώριση, την ίδια στιγμή που επιζώντες του Ολοκαυτώματος κρατούνταν εκτός χώρας».

Αυτά τα ηθικά ερωτήματα συνεχίζουν να ρίχνουν ένα πέπλο πάνω από το πρόγραμμα, ειδικά καθώς συνεχίζουν να αποκαλύπτονται λεπτομέρειες για τους επιστήμονες που συμμετείχαν στην Επιχείρηση Συνδετήρας και η αμερικανική εξερεύνηση του διαστήματος επεκτείνεται.

Ο Κριμ, λοιπόν, αναρωτιέται: «Είναι δικαιολογημένο να προσαρμόζεσαι σε μια τοξική ιδεολογία αν είσαι επιστήμονας; Είναι η επιστήμη πραγματικά απολιτική; Η Επιχείρηση Συνδετήρας είναι μια μελέτη περίπτωσης που περιλαμβάνει αυτά τα ερωτήματα, αλλά σίγουρα όχι η τελευταία».

*Πηγή: National Geographic, Κεντρική Φωτογραφία: Δοκιμαστική εκτόξευση ενός Bumper V-2 στις ΗΠΑ, η πρώτη εκτόξευση πυραύλου από το Ακρωτήριο Κανάβεραλ, Πηγή: Wikipedia