Μανιάκι: Ο ωραιότερος θρύλος της Επαναστάσεως

Στις 20 Μαΐου 1825 έλαβε χώρα η περιώνυμη μάχη στο Μανιάκι, όπου βρήκε ηρωικό θάνατο μαζί με τους συμπολεμιστές του ο θρυλικός Παπαφλέσσας (προσωνυμία του αρχιμανδρίτη Γρηγορίου Δικαίου), ένας από τους σημαντικότερους αγωνιστές και πολιτικούς της Επανάστασης του 1821, αλλά και εξέχον μέλος της Φιλικής Εταιρείας.

Σύμφωνα με την εξιστόρηση των δραματικών γεγονότων από τον Φωτάκο (τον αρκάδα στρατιωτικό και απομνημονευματογράφο Φώτιο Χρυσανθόπουλο ή Φωτάκο, 1798-1878), λίγο πριν από την έναρξη της μάχης στο Μανιάκι ο Παπαφλέσσας στάθηκε ανάμεσα στους άνδρες του και επιχείρησε να τονώσει το ηθικό τους με λόγους ενθαρρυντικούς. Από τη μια τους υπενθύμισε τις μεγάλες νίκες που είχαν καταγάγει έως τότε οι επαναστάτες (Βαλτέτσι, Λεβίδι, Δολιανά, άλωση Τριπολιτσάς κ.ά.), και από την άλλη τους μίλησε για τη μεγάλη ελληνική στρατιωτική δύναμη που ήταν καθ’ οδόν προς ενίσχυσή τους και θα έφθανε εκεί σε λίγη ώρα (Πλαπούτας, Μανιάτες κ.ά.).

Όμως, τα επιχειρήματα του Παπαφλέσσα δεν έπεισαν τους υπόλοιπους οπλαρχηγούς, που είχαν ασφαλώς συνειδητοποιήσει το σοβαρότατο κίνδυνο που διέτρεχαν, οι ίδιοι και οι άνδρες τους. Έτσι, δύο από τους καπεταναίους, ο Κεφάλας και ο Παπαγιώργης, ενεργώντας εξ ονόματος και των υπολοίπων, του πρότειναν να εγκαταλείψουν οι Έλληνες τις θέσεις τους όσο υπήρχε ακόμα χρόνος και να προσπαθήσουν να διασπάσουν τις γραμμές του τουρκικού ιππικού.

Ο Παπαφλέσσας, πάντα κατά τον Φωτάκο, αποκρίθηκε πρώτα στον Κεφάλα τα εξής: «Έχασα τας ελπίδας μου. Άλλως πως σε εκτιμούσα».

Αμέσως μετά στράφηκε προς το μέρος του Παπαγιώργη και του είπε πιάνοντας τα γένια του: «Μου τα εντρόπιασες, Παπαγεώργη».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 24.8.1962, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Και συνέχισε ως εξής: «Πού να υπάγωμεν να φύγωμεν; […] Δεν γνωρίζεις ότι το άτακτον στράτευμα, άμα έβγη από το ταμπούρι του, σκορπίζει, και κάθε στρατιώτης θα πιάση ένα δρόμον ιδικόν του, και τότε πέντε ιππείς του Ιμβραΐμ θα μας σφάξουν όλους; […] Τι φοβείσαι, Παπαγεώργη; […] Πιστεύω αδιστάκτως ότι θα είμεθα νικηταί· αλλ’, ο μη γένοιτο, και νικηθώμεν, θα αδυνατίσωμεν την δύναμιν του εχθρού, πολλούς Τούρκους θα χάση, και την μάχην μας θα την ονομάσουν ιστορικώς Λεωνίδειον μάχην, Παπαγεώργη!»

Σχεδόν έναν αιώνα μετά τη μάχη στο Μανιάκι, στις 20 Μαΐου 1924, ο διακεκριμένος δημοσιογράφος και συγγραφέας Κώστας Αθάνατος (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Κωνσταντίνου Καραμούζη, 1896-1966) τίμησε δεόντως την επέτειο με ένα άρθρο του που είχε δημοσιευτεί στο πρωτοσέλιδο του «Ελευθέρου Βήματος».

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 20.5.1924, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Εκεί αναφέρονταν, μεταξύ άλλων, τα εξής:

Συμπαθώ τρομερά τους αδικημένους ήρωας· τους αξίζει εις υπερβάλλουσαν δόσιν η δόξα και η τιμή, εις αντιστάθμισμα της υπερβαλλούσης εγκαταλείψεως. Υπάρχουν πολλών ειδών ήρωες εις την ζωήν, εξ ων οι σπουδαιότεροι είνε οι πλέον άσημοι και οι πλέον άγνωστοι. Διότι αυτοί είνε δυο φορές ήρωες. Μία με το κατόρθωμά των και μία με την λησμοσύνην των. Το Μανιάκι είνε το σύμβολον του παρεγνωρισμένου ήρωος. Σήμερον, χθες ή αύριον —η λεπτομέρεια των ημερομηνιών μού είνε αδιάφορος— κλείνουν 99 σωστά χρόνια που έπεσαν μέχρις ενός οι τριακόσιοι του Μανιακιού. Ο ωραιότερος θρύλος της Επαναστάσεως, το δυνατώτερον σύμβολον των εθνικών αγώνων της φυλής, έχει αγνοηθή. Το ηγνόησε και ο Σολωμός. […]

Ό,τι έγινεν εις το Μανιάκι, κατά τους ωραίους εκείνους χρόνους, δεν έγινε πουθενά αλλού. Αν πολύ δικαίως ο ποιητής (σ.σ. ο Σολωμός στον «Ύμνον εις την Ελευθερίαν») ενεθυμήθη τον Λεωνίδαν και τας Θερμοπύλας του διά να τον παραβάλη με τα νεώτερα κλέη, μόνον ο Παπαφλέσσας και το Μανιάκι του αντιστοιχούν προς το αρχαίον ιστορικόν παράδειγμα. Η ζωή των εθνών κερδίζεται με τον θάνατον των ατόμων. Τ’ άλλα όλα είνε μηδέν. Αν είμεθα αυτήν την στιγμήν ελεύθεροι και νικώμεν και ηττώμεθα και αλλάζωμεν πολιτεύματα και αμιλλώμεθα εις την πάλην των ιδεών, όλα, μα όλα, οφείλονται εις ένα και μόνον απαράγραπτον γεγονός: ότι ευρέθησαν κάποτε κάπου κάποιοι άνθρωποι αποφασισμένοι ν’ αποθάνουν εν γνώσει των διά να κληροδοτήσουν σ’ εμάς το δικαίωμα της ζωής. Αυτό δεν δικαιούμεθα να το λησμονήσωμεν ποτέ. Δεν λέγεται ούτε πατριωτισμός, ούτε αυτοθυσία, ούτε ηρωισμός, ούτε τίποτε. Είνε το παν. […]

Γιατί το Μανιάκι ενίκησε τον Τούρκον, το Μανιάκι ετίναξε τον Ευρωπαίον, το Μανιάκι επέβαλε τον Έλληνα. Αν τα πάρουμε ένα-ένα, το Μανιάκι βέβαια δεν εξολόθρευσε τον Τούρκον με τα ολίγα τουφέκια του, ούτε εις την Ευρώπην έστειλε πρέσβεις πειστικούς, αλλά ούτε και οι υπερασπισταί του έζησαν διά να επιβληθούν. Όλα όμως αυτά τα έκαμε το Μανιάκι με τον θάνατον. Ο αρχηγός του δεν είχε ούτε στρατηγικότητα, ούτε σύνεσιν. Ήτον έξαλλος. Είχεν υπούργημα και το παρήτησεν. Είχε ράσο και το απέβαλεν. Είχε σπαθί και το ετσάκισε. Δεν ήξερε παρά μόνον: θα πεθάνουμε! Ενήργησε με την διαίσθησιν. Απέθανε. Και εθριάμβευσε. Να, ο Μωρηάς. Το λέει. Γνωρίστε τον. Να, η νίκη του αγώνος μας: ο θάνατος.

Το πρωί-πρωί, με την αυγούλα, ανοιξιάτικη του Μαΐου αυγή, εις την ανθισμένην Μεσσηνιακήν γην, ο φοβερός Ιμπραήμ έβγαλε με σεβασμόν το σαρίκι του μπροστά σε εννηακόσια πτώματα. Οι τριακόσιοι ήσαν Έλληνες. Αντήλλαξαν το κεφάλι τους καθένας με δύο κεφάλια εχθρικά. Εζήτησε να του φέρουν το κεφάλι του Παπαφλέσσα. Το περιειργάζετο ώραν πολλήν, και θα εσκέπτετο: πώς να καθυποτάξης τέτοιον λαόν; Το άκουσε και η Ευρώπη κι’ έστειλε τους στόλους της. Έτσι ήρχισεν ο αγών πλέον να μην είνε «αμφίβολος» και έτσι επεσημοποιήθη η ελευθερία μας. Αλλά το Μανιάκι ελησμονήθηκε. Και τώρα μόλις περισυνελέγησαν τα κόκκαλα των τριακοσίων του. Τους οφείλομεν πολλά, όχι τόσον διότι έπεσαν, όσον διότι ελησμονήθησαν. Πρέπει σκυφτοί από πάνω τους να κλαύσωμεν, διότι εκδικούνται σκληρά τα λησμονημένα κόκκαλα…

*Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, «Το Φίλημα»: ο Ιμπραήμ ασπάζεται τον νεκρό Παπαφλέσσα σε ένδειξη σεβασμού μετά τη μάχη στο Μανιάκι (ελαιογραφία σε μουσαμά του Ανδρέα Γεωργιάδη, 1960, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).