Σκιές του Κρεμλίνου: Οι Ρώσοι κατάσκοποι της διπλανής πόρτας και η σκοτεινή αλήθεια τους

Τον Ιούλιο του 2010 δέκα Ρώσοι κατάσκοποι βρέθηκαν στα χέρια του FBI. Ακολούθησε η σύλληψη και απέλαση τους. Αυτοί οι δέκα ζούσαν στις ΗΠΑ για δεκαετίες , είχαν πλαστές αμερικανικές ταυτότητες, και ήταν κομμάτι του πληθυσμού σε πόλεις όπως το Χόμποκεν του Νιου Τζέρσεϊ.

Για τους περισσότερους αυτή η ιστορία ήταν στα όρια της μυθοπλασίας αν δεν φάνταζε κωμικά αναχρονιστική -μπορούσαν να είναι όλοι αυτοί μια σοβαρή απειλή στην εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ; Το timing της σύλληψης επιβεβαίωσε τα χειρότερα σενάρια.

Οι συλλήψεις έγιναν μόλις λίγες μέρες μετά από μια συνάντηση μεταξύ του προέδρου Μπαράκ Ομπάμα και του Ρώσου ομολόγου του, Ντμίτρι Μεντβέντεφ, που είχε στόχο την «επανεκκίνηση» των σχέσεων.

Ο πρόεδρος Ομπάμα παραπονέθηκε στον διευθυντή του FBI ότι του θύμισε μυθιστόρημα του Τζον λε Καρέ. Αποκαλύφθηκε, ωστόσο, ότι το FBI παρακολουθούσε αθόρυβα αυτούς τους πράκτορες για πάνω από μια δεκαετία πριν αποφασίσει να αναλάβει δράση.

Το συναρπαστικό και σχολαστικά γραμμένο νέο βιβλίο του Σον Γουόκερ, «Οι Παράνομοι», καθιστά σαφές ότι αυτοί οι φαινομενικά απλοί κατάσκοποι των προαστίων δεν ήταν απομεινάρια του Ψυχρού Πολέμου. Αντιθέτως, αποτελούσαν μέρος ενός αιωνόβιου ρωσικού σχεδίου για διείσδυση στη Δυτική κοινωνία.

«Το ψυχολογικό κόστος του να ζεις ένα ψέμα για δεκαετίες είναι τεράστιο. Ορισμένοι παράνομοι σπάνε υπό την πίεση, άλλοι γίνονται ντόπιοι και κάποιοι ερωτεύονται — που αποδεικνύεται και κρυπτονίτης της ασφάλειας τους»

Ένας αιώνας ενσωμάτωσης

Το πρόγραμμα ξεκίνησε το 1922, όταν ο Λένιν ακόμα περιφερόταν στους διαδρόμους του Κρεμλίνου, και συνεχίζεται σήμερα υπό τον Βλαντίμιρ Πούτιν, ο οποίος σπάνια συναντά ένα σοβιετικό κειμήλιο που δεν θέλει να το επικαιροποιήσει.

Ο Γουόκερ, δημοσιογράφος του The Guardian, έχει κάνει το είδος της βαθιάς ερευνητικής δημοσιογραφίας και διασταύρωσης πηγών που σπάνια συναντάται (και γιατί είναι εξαιρετικά κοστοβόρα και χρονοβόρα). Ωστόσο ο ίδιος ανέλαβε το ρίσκο, εντόπισε, προσέγγισε και μίλησε με πρώην παράνομους — κατασκόπους που ζούσαν με κατασκευασμένες ταυτότητες τόσο όμορφα γυαλισμένες όσο ένα σετ από κούκλες ματριόσκα.

Αυτά τα πρόσωπα δεν ήταν διπλωματικοί κατάσκοπου που απολάμβαναν ασυλία. Ήταν φαντάσματα που κυκλοφορούσαν ως Αμερικανοί ανάμεσά στον πληθυσμό του Νιού Τζέρσεϊ και άλλων περιοχών, μιλούσαν με αμερικανική προφορά, είχαν αμερικανικές συνήθειες και είχαν κάρτες μέλους σε κλαμπ και λέσχες που κοινωνικοποιούνται οι Αμερικανοί.

«Το βιβλίο επιβεβαιώνει πολλά, ανάμεσα σε αυτά και το ότι η τέχνη της κατασκοπείας έχει μια γοητευτική κομψότητα και πολλούς, ολέθριους κινδύνους»

Με στρατηγική πειθαρχία, οι Ρώσοι πράκτορες ψάχνουν αμερικανικές εφημερίδες και κοιμητήρια για ονόματα παιδιών που είχαν πεθάνει νέα, και στη συνέχεια θα χρησιμοποιούσαν τις ταυτότητές τους για να δημιουργήσουν νέες, ενήλικες ζωές -μια πρακτική που πλέον δεν μπορεί να συνεχιστεί γιατί όλα είναι ψηφιοποιημένα.

Οι παράνομοι του Γουόκερ δεν είναι απλώς χαρακτήρες στο παρασκήνιο της ιστορίας. Είναι αυτοί που βοήθησαν στη δολοφονία του Τρότσκι με ένα τσεκούρι, προειδοποίησαν τον Στάλιν για την επικείμενη επίθεση του Χίτλερ (την αγνόησε) και του παρέδωσαν πληροφορίες για τη βόμβα υδρογόνου πριν ο Τρούμαν γνωρίζει τις λεπτομέρειες.

Ανθρώπινα λάθη

Το ψυχολογικό κόστος του να ζεις ένα ψέμα για δεκαετίες είναι προφανές. Ορισμένοι πράκτορες κατέρρευσαν από την πίεση, άλλοι εγκλιματίστηκαν πλήρως και κάποιοι ερωτεύτηκαν — γεγονός που αποδείχτηκε μοιραίο λάθος για την ασφάλειά τους.

Ένας ερωτευμένος κατάσκοπος ξόδεψε τα χρήματα που κέρδιζε από τη Μόσχα σε δώρα για μια Πολωνή μπαλαρίνα, ένας άλλος έγινε ερωτεύτηκε τόσο μια Καναδή γυναίκα που παραδόθηκε όταν εκείνη του το πρότεινε και ίσως είναι αυτές ακριβώς οι ανθρώπινες αδυναμίες που κάνουν την ανάγνωση του βιβλίου ακόμη πιο ενδιαφέρουσα.

«Ένας κατάσκοπος είναι ηθοποιός», εξήγησε ένας παράνομος στον Γουόκερ, «αλλά ένας ηθοποιός που δεν χρειάζεται κοινό ή σκηνή»

Είναι ένας στοιχειωτικός ορισμός, αν και ελαφρώς παραπλανητικός. Αυτοί οι άνθρωποι είναι πάντα σε ένα ρόλο, συνεχώς, αλλά για όλους όσους συναντούν — γείτονες, συναδέλφους, μερικές φορές ακόμη και συζύγους — είναι οι «Αμερικανοί», διατηρώντας τις ψεύτικες περσόνες τους με τη συνέπεια ακραία καλών ηθοποιών της μεθόδου που δεν βγαίνουν ποτέ, ούτε δευτερόλεπτο, από το ρόλο τους.

Οι μόνοι άνθρωποι για τους οποίους δεν υποδύονται κάτι είναι οι χειριστές τους, εκείνες τις σύντομες, με ακρίβεια μετρημένες σε δευτερόλεπτα στιγμές, που μπορούν να πάρουν ανάσα, να μιλήσουν στη μητρική τους γλώσσα για τις αληθινές ανησυχίες τους και να είναι οι πραγματικοί εαυτοί τους.

Ο διπλός ρόλος και το ρίσκο

Όταν συλλαμβάνονταν και ακολουθούσε η απέλαση στη μητέρα πατρίδα, τη Ρωσία, αυτοί οι πράκτορες συχνά αντιμετώπιζαν δυσπιστία.

Αφού οι πράκτορες είχαν εκπαιδευτεί στο να αντέχουν ανακρίσεις και να λένε ψέματα, να είναι κάποιοι άλλοι, να ζουν ως τέτοιοι, πώς μπορούσαν οι χειριστές τους να είναι σίγουροι ότι δεν είχαν αλλάξει πλευρά;

Σε μια ανατροπή που θυμίζει την τηλεοπτική σειρά «Οι Αμερικανοί» — που δημιουργήθηκε από τον πρώην αξιωματικό της CIA, Τζο Βάιζμπεργκ, και εμπνεύστηκε από αυτές τις συλλήψεις του 2010 — οι ίδιες δεξιότητες που τους καθιστούσαν πολύτιμους πόρους στο εξωτερικό τους καθιστούσαν ύποπτους στην πατρίδα τους.

Άξιζε η επένδυση της Ρωσίας σε αυτούς; Ο Γουόκερ δεν είναι σίγουρος. Για κάθε χρήσιμο πράκτορα, γράφει, «υπήρχαν δώδεκα που ζούσαν απογοητευμένες ζωές» χωρίς ουσιαστικά αποτελέσματα

Βέβαια τα κριτήρια επιτυχίας στη ζωή και το έργο ενός κατασκόπου είναι διαβόητα ολισθηρό. Μια μόνο παράδοση εγγράφων εκτός συνόρων μπορεί να θεωρηθεί επιτυχία, μια απόπειρα πλαστογράφησης επίσης -ακόμη και αν δεν συγκεντρωθούν πραγματικές πληροφορίες.

Εξίσου συναρπαστικό είναι πώς η μυθολογία των παράνομων απέκτησε μια πολιτιστική ζωή από μόνη της, ξεχωριστή από τις επιχειρησιακές πραγματικότητες.

Η επιτυχημένη σοβιετική τηλεοπτική σειρά «Δεκαεπτά Στιγμές της Άνοιξης» παρουσίαζε έναν φανταστικό Ρώσο κατάσκοπο που δρούσε υπό κάλυψη και διείσδυσε στην ηγεσία των Ναζί — και πιθανότατα ενέπνευσε την καριέρα του Βλαντίμιρ Πούτιν στην KGB

Η σοβιετική τηλεοπτική σειρά «Δεκαεπτά Στιγμές της Άνοιξης», που αφορούσε έναν μυθοπλαστικό Ρώσο κατάσκοπο που, κρυμμένος ως Μαξ Ότο φον Στιερλίτς, διείσδυσε στην ηγεσία των Ναζί, έγινε η πιο δημοφιλής τηλεοπτική εκπομπή στην ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης.

Αυτό το πολιτιστικό φαινόμενο, που είχε λίγη σχέση με την πραγματική αποτελεσματικότητα των πραγματικών κατασκόπων, κατέκτησε το σοβιετικό κοινό και φαίνεται να ενέπνευσε έναν νεαρό Πούτιν να στρατολογηθεί στην KGB.

Χρόνια αργότερα, όταν αυτός ο άχαρος γραφειοκράτης χρειάστηκε να επαναστατήσει ως πρωθυπουργός της Ρωσίας, το Κρεμλίνο τον μεταμόρφωσε σε Στιερλίτς, την απάντηση της Ρωσίας στον Τζέιμς Μποντ, χωρίς την Aston Martin γράφουν οι New York Times.

Η αποτυχία και η επανεκκίνηση

Η Αμερική προσπάθησε να δημιουργήσει το δικό της πρόγραμμα παράνομων τη δεκαετία του 1950, γράφει ο Γουόκερ, ιδρύοντας μια μυστική εγκατάσταση εκπαίδευσης σε ένα πρώην ξενοδοχείο σε μια λίμνη κοντά στα γερμανο-αυστριακά σύνορα.

Αλλά η διείσδυση στη Σοβιετική Ένωση αποδείχθηκε σχεδόν αδύνατη, και το πρόγραμμα τερματίστηκε το 1959. Η κλειστή σοβιετική κοινωνία, με την συνεχόμενη εσωτερική επιτήρηση και τις εξωφρενικές απαιτήσεις για έγγραφα ακόμη και για καθημερινές δραστηριότητες, αποδείχθηκε εξαιρετικά ανθεκτική για να αποθαρρύνει κάθε ξένο που προσπαθούσε να ενσωματωθεί.

Παρά τη νέα τάξη πραγμάτων στο γεωπολιτική σκακιέρα και τη (φαινομενική) εκτόνωση της εχθρικότητας ανάμεσα σε Ρωσία και Δύση, ο Πούτιν δεν έχει ποτέ εγκαταλείψει τους παράνομους του.

Ο Πούτιν διέταξε την αναβίωση του προγράμματος το 2004, λίγο πριν ανακοινώσει σε όλους ότι ο Ψυχρός Πόλεμος δεν έληξε ποτέ

Διέταξε την αναβίωση του προγράμματος το 2004, τρία χρόνια πριν η ομιλία του στο Μόναχο σηματοδοτήσει την επιστροφή των εντάσεων του Ψυχρού Πολέμου.

Ενώ η Αμερική ασχολούνταν με τη διακήρυξη του «τέλους της ιστορίας», η Ρωσία εκπαίδευε σιωπηλά μια νέα γενιά πρακτόρων, προετοιμάζοντάς τους να ζήσουν ως Αμερικανοί στον 21ο αιώνα.

Το βιβλίο του Γουόκερ λειτουργεί ως υπενθύμιση ότι κάπου στη Ρωσία αυτή τη στιγμή, κάποιοι πολίτες διδάσκονται όλα όσα πρέπει για να γίνουν «Αμερικανοί», προσομοιώνοντας τις αδυναμίες και τα θέλω τους, τις συνήθειες τους, μαθαίνοντας να απολαμβάνουν τον καφέ Starbucks και να παραπονιούνται για τους φόρους ακίνητης περιουσίας, προετοιμασμένοι να ζήσουν ως πολίτες των ΗΠΑ ανεξαρτήτως του ποιος είναι ο ένοικος του Λευκού Οίκου ή πόσες συναντήσεις κορυφής πραγματοποιούνται.

Στις διεθνείς σχέσεις, όπως και στη ζωή, οι ήσυχοι είναι αυτοί που αξίζουν της προσοχής σου.

Το βιβλίο THE ILLEGALS: Russia’s Most Audacious Spies and Their Century-Long Mission to Infiltrate the West του Shaun Walker κυκλοφορεί από τον εκδοτικό οίκο Knopf