Ροζέ Γκαρωντύ: «Παραδοξολογίες»

Στις 13 Ιουνίου 2012 απεβίωσε σε προάστιο του Παρισιού ο γάλλος φιλόσοφος και συγγραφέας Ροζέ Γκαρωντύ (Roger Garaudy), μια πολύ ενδιαφέρουσα αλλά και αμφιλεγόμενη προσωπικότητα.

Ο μαρξιστής Γκαρωντύ, ο οποίος είχε γεννηθεί στη Μασσαλία στις 17 Ιουλίου 1913, συγκρούστηκε με την ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας και διεγράφη από αυτό, ενώ σε προχωρημένη ηλικία ασπάστηκε το μουσουλμανισμό και διατύπωσε ακραίες αντισημιτικές απόψεις, αμφισβητώντας κατ’ ουσίαν το ολοκαύτωμα των Εβραίων από τους ναζί.

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Κυριακή 12 Νοεμβρίου 1972 υπήρχε μια επιφυλλίδα αφιερωμένη στον Γκαρωντύ, που έφερε τον τίτλο «Η συνύπαρξη». Επρόκειτο στην ουσία για μια συνομιλία του διάσημου γάλλου φιλοσόφου με το συγγραφέα και δημοσιογράφο της παρισινής Le Monde Henri Fesquet (1916-2011), που είχε αναδημοσιευτεί στην ελληνική εφημερίδα.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 12.11.1972, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Από την εν λόγω επιφυλλίδα προέρχονται τα ακόλουθα αποσπάσματα:

Ο απόβλητος του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, ο φιλόσοφος Ροζέ Γκαρωντύ, δεν παύει να «σκανδαλίζη» ομοϊδεάτες του και μη. Αφού —μετά τη σοβιετική εισβολή στην Τσεχοσλοβακία— ήρθε σε οξύτατη σύγκρουση με την ηγεσία του Κ.Κ.Γ., πράγμα που οδήγησε στη διαγραφή του από το κόμμα, αφού εξέθεσε τις «ανορθόδοξες» απόψεις του σε βιβλία πολύκροτα όπως «Η αποφασιστική στροφή του σοσιαλισμού» (1969), αναστατώνει τώρα όχι μόνο τους μαρξιστές αλλά και τους καθολικούς με το καινούργιο του βιβλίο «Η άλλη λύση» (L’alternative), που σημειώνει άλλωστε εξαιρετική εκδοτική επιτυχία (45.000 αντίτυπα μέσα σε 5 μήνες). Το βιβλίο στρέφεται γύρω στις δυνατότητες και στις βάσεις ενός «σοσιαλισμού αυτοκυβέρνησης», αλλά την «πέτρα του σκανδάλου» αποτελεί η προσπάθεια του Γκαρωντύ να συζεύξη την πίστη με την πολιτική, τον χριστιανισμό με τον κομμουνισμό. Η «παραδοξολογία» αυτή δεν είναι ανεξήγητη, αφού ο Γκαρωντύ σπούδασε σε σχολή Ιησουιτών κι’ ήταν χριστιανός πιστός στα 16 του χρόνια, ώσπου ασπάσθηκε τον μαρξισμό, στα 20. Τώρα, στα 60 του, ο Γκαρωντύ «ανακαλύπτει» τον χριστιανό που έκλεινε μέσα του, αφού, χρόνια και χρόνια, κήρυχνε την αθεΐα. Και, στο βιβλίο του, βεβαιώνει πως «η κατάρρευση του παραδοσιακού χριστιανισμού και του παραδοσιακού μαρξισμού ανοίγουν τον δρόμο για μια καινούργια συνάντηση επανάστασης και πίστης».

Στην παρακάτω συνέντευξη ο Γκαρωντύ διευκρινίζει τις απόψεις του πάνω στο θέμα του συμβιβασμού των δύο κατ’ εξοχήν ασυμβιβάστων, ως τώρα, «πίστεων».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 12.11.1972, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Γάλλος φιλόσοφος αποφεύγει ν’ απαντά σε «προσωπικές» ερωτήσεις, προπάντων σ’ ό,τι έχει σχέση με τη χριστιανική του προπαιδεία, της παιδικής κι’ εφηβικής του ηλικίας. Περιορίζεται να βεβαιώση πως, σαράντα χρόνια, προσπαθούσε να μη θυσιάση τη Βίβλο στο Κεφάλαιο, ούτε το Κεφάλαιο στη Βίβλο, και πως πίστευε πάντα ότι το ένα συμπληρώνει το άλλο. Και προσθέτει: «Δεν πρόκειται, λοιπόν, για προσηλυτισμό, αλλά για συνειδητοποίηση των προϋποθέσεων της επαναστατικής πράξης. Δεν είναι προσωπική περιπέτεια το εγχείρημά μου, αλλά φαινόμενο της εποχής μας, απάντηση στο ερώτημα: πάνω σε τι να βασίσουμε την ελπίδα μας και τον αγώνα μας;»

Ερώτηση: Συζητείται πολύ αν μπορή η Ανάσταση του Χριστού να «εγγραφή» στην ανθρώπινη Ιστορία. Εσείς τονίζετε πως το πρόβλημα δεν είναι να ενταχθή η Ανάσταση στην προοπτική της Ιστορίας, αλλά ν’ αντιληφθούμε την Ιστορία μέσα στην προοπτική της Ανάστασης. Αυτό δεν είναι υπεκφυγή;

Γκαρωντύ: Τι ακριβώς θα πη «να ζούμε την Ιστορία μέσα στην προοπτική της Ανάστασης»; Είναι ιστορικά αναμφισβήτητη η πίστη των πρώτων χριστιανών στην Ανάσταση του Ιησού: μια εμπειρία εισώρμησε στη ζωή τους και τους μεταμόρφωσε και αλλοίωσε την Ιστορία. Την πιο σημαντική αλήθεια, γι’ αυτούς, τους την έλεγε η ζωή, ο θάνατος και η Ανάσταση του Χριστού. Έτσι καθορίζεται ο χριστιανός. Με την εμφάνιση του χριστιανισμού η ανθρωπότητα δρασκέλισε ένα καινούργιο σκαλοπάτι, ανάλογο με το πέρασμά της απ’ την ανόργανη ύλη στην οργανική, απ’ τον ζωώδη βίο στη συνείδηση. Την ελευθερία που οι Έλληνες την αντιλαμβάνονταν σαν συνείδηση της ανάγκης, ήρθε να διαδεχθή μια ελευθερία που οι χριστιανοί τη ζούσαν σαν συμμετοχή στη δημιουργική πράξη.

Κάθε φορά που η Ιστορία κλυδωνίζεται, η χριστιανική πίστη ξαναγίνεται επαναστατική θρυαλλίδα. […]

Η λέξη «Θεός» είναι σεβαστή, επειδή, χιλιάδες χρόνια τώρα, οι άνθρωποι ωνόμασαν έτσι την παρουσία, μέσα στον κόσμο, εκείνου που τον ξεπερνά και τον κινεί προς τα μπρος. Είναι, τάχα, τόσο πολύ τολμηρό σήμερα να πούμε πως δεν γνωρίζουμε τον Θεό παρά μέσω του Χριστού και τον Χριστό μέσω της πίστης;

Έτσι, «ζω την Ιστορία μέσα στην προοπτική της Ανάστασης» σημαίνει: «έχω συνειδητοποιήσει πως είμαστε απόλυτα υπεύθυνοι για την Ιστορία μας».

Ερώτηση: Γιατί δεν εγγράφετε το γεγονός της Ανάστασης στην ανθρώπινη Ιστορία;

Γκαρωντύ: Ποιος ο λόγος να ιδροκοπούμε για να εντάξουμε την Ανάσταση μέσα σε μια θετικιστική Ιστορία; Τι νόημα θα είχε η Ανάσταση αν στηριζόταν σε μια βιολογική ανάλυση εργαστηρίου, σε μιαν έκθεση δικαστικού κλητήρα που θα βεβαίωνε πως ο Τάφος ήταν άδειος, στην ένορκη κατάθεση ενός Θωμά που θα είχε «θέσει τον δάκτυλον επί τον τύπον των ήλων»;

Αν πείσης κάποιον με τέτοιες «αποδείξεις», δεν φτιάχνεις έναν πιστό, αλλά έναν προληπτικό άθεο. Αντί να μεταμορφώσουμε τη ζωή μας, βοηθώντας τον εαυτό μας ν’ ανακαλύψη στο ανεξάντλητο γεγονός της Ανάστασης ένα υπόδειγμα της δημιουργικής, ποιοτικής πραγματικότητας του ανθρώπου, που όπως η μουσική ή η ποίηση μάς χαρίζει μια καινούργια διάσταση της ζωής, θα παρουσιάζαμε ένα Χριστό-μάγο, που η μόνη του ικανότητα θα ήταν ότι καταπατούσε τους φυσικούς νόμους.

Ο θετικισμός, κλείνοντας τη σκέψη μέσα στα όρια του «δεδομένου», κλείνει και την πράξη μέσα στα όρια της «καθεστηκυίας τάξεως». Είναι το θεμέλιο όλων των συντηρητισμών και όλων των ακρωτηριασμών του ανθρώπου. Η πίστη τού είναι ακατανόητη — όπως και η τέχνη, ο έρωτας, οι επαναστάσεις. «Δεν υπάρχει στον κόσμο παρά ανάγκη και τύχη» λέει ο ένας. «Ο άνθρωπος είναι μια μαριονέττα που κινείται από προϋπάρχουσες, αιώνιες δομές» λέει ο άλλος. Κι’ οι δυο παραγνωρίζουν την ανθρώπινη διάσταση της πραγματικότητας. Ο θετικισμός είναι ο κόσμος χωρίς τον άνθρωπο.

Ας προσπαθήσουμε να ζήσουμε την Ανάσταση χωρίς να νοιαζόμαστε για τα κατάλοιπα της θετικιστικής «αρρώστιας» του 19ου αιώνα· και πέρα απ’ τον δυϊσμό και τον ατομικισμό της ελληνικής φιλοσοφίας […].

Η διάκριση ψυχής και σώματος, ο μύθος της αθανασίας της ψυχής που πηγάζει απ’ αυτήν και η (συντηρητική) αντίθεση της γης των ανθρώπων με τον ουρανό των ιδεών είναι πλατωνικές θεωρίες που δεν έχουν καμμιά σχέση με τον χριστιανισμό και τη Βίβλο. Στα εβραϊκά, μάλιστα, δεν υπάρχει καν λέξη που να σημαίνει «σώμα» ανεξάρτητο απ’ το πνεύμα που το ζωογονεί. Αν το σώμα ήταν πραγματικά αυτή η καρτεσιανή μηχανή, η άσχετη με το πνεύμα, τι θα σήμαινε η ενσάρκωση;

[…]

Ερώτηση: Λέτε πως χριστιανισμός και μαρξισμός αλληλοσυμπληρώνονται. Βάζετε έτσι στο ίδιο επίπεδο μια πολιτική φιλοσοφία και μια θρησκεία, μια πίστη. Αλλά δεν νομίζετε πως πρόκειται για δύο επίπεδα που δεν διασταυρώνονται παρά μόνο στις παρυφές τους;

Γκαρωντύ: Δεν πρόκειται για σύγχυση επιπέδων, αλλά για συνειδητοποίηση τού ότι οι κανόνες της επαναστατικής πράξης είναι κανόνες βιβλικοί: 1) Η ζωή κι’ η ιστορία έχουν ένα νόημα. Αυτό είναι μια πράξη πίστης και, μαζί, μια εκούσια στράτευση, μια ανάληψη υποχρέωσης: να τους δώσουμε ένα νόημα με τη δική μας δράση. 2) Το νόημα της Ιστορίας δεν είναι ένα σενάριο γραμμένο πριν «γυριστεί». Οι άνθρωποι, έλεγε ο Μαρξ, φτιάχνουν μόνοι τους την Ιστορία τους, έστω κι’ αν κινούνται πάντα μέσα σε συνθήκες διαμορφωμένες απ’ το παρελθόν. Ούτε η Μοίρα ούτε η Πρόνοια ούτε η ντετερμινιστική διαλεκτική μάς εμποδίζουν να φτιάξουμε το δικό μας «σχέδιο» και να παλαίψουμε γι’ αυτό. 3) Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για την Ιστορία του. Τα πάντα παίζονται μέσα στην ανθρώπινη Ιστορία μας. Εξ άλλου, κανένα ιστορικό επίτευγμα δεν μπορεί να θεωρηθή τελειωτικό. «Πρέπει ν’ αλλάξουμε τον κόσμο», έλεγε ο Μπρεχτ, «κι’ έπειτα ν’ αλλάξουμε τον αλλαγμένο κόσμο». Αν θέλουμε να μιλάμε για «πραγματικότητα» χωρίς να ξεχνάμε τον άνθρωπο, τότε την πραγματικότητα αποτελεί όχι μόνο αυτό που είναι αλλά κι’ όλα όσα λείπουν απ’ αυτήν, όλα όσα θα γίνουν. Για τον Μαρξ, όπως και για τον Χέγκελ, ό,τι είναι «δυνατό», κατορθωτό, αποτελεί μέρος του «πραγματικού». […]

Τέλος, ο άνθρωπος είναι τόσο μεγάλος, που δεν μπορεί να περιοριστή στον εαυτό του. «Ας είμαστε ρεαλιστές: ας ζητάμε το ακατόρθωτο» φώναζε η νεολαία του 1968. Ακατόρθωτο είναι αυτό που δεν γίνεται κατορθωτό παρά με τη δράση όσων έχουν τη δύναμη να ελπίζουν. Προσπαθώ ν’ αποσαφηνίσω αυτή τη χριστιανική πίστη, για να μην είμαι υπανάπτυκτος, μονοδιάστατος άνθρωπος. Για να παίξω πέρα ως πέρα τον ρόλο μου μέσα στη δημιουργία.

[…]