Εμμανουήλ Μπενάκης: Εθνικόν έργον είναι και η εργασία του οίκου μας

Στις 20 Ιουνίου 1929, ημέρα Πέμπτη, έφυγε από τη ζωή, πλήρης ημερών, ο Εμμανουήλ Μπενάκης, εξέχουσα προσωπικότητα της ελληνικής κοινωνίας στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα.

Κατά τη διάρκεια του μακρού βίου του –είχε γεννηθεί το 1843– ο Μπενάκης ανέπτυξε ιδιαίτερα αξιόλογη επιχειρηματική (εμπορική) και πολιτική (συνδεθείς στενά με τον Ελευθέριο Βενιζέλο) δραστηριότητα, την οποία φρόντισε να συνδυάσει –και αυτό είναι το πλέον σημαντικό και αξιομνημόνευτο– με σπουδαίο φιλανθρωπικό και κοινωφελές έργο.

Ο Εμμανουήλ Μπενάκης είχε νυμφευθεί τη Βιργινία Χωρέμη – μεταξύ των τέκνων που απέκτησαν ήταν ο ευπατρίδης Αντώνης Μπενάκης (1873-1954), ιδρυτής του Μουσείου Μπενάκη, και η συγγραφέας Πηνελόπη Δέλτα (1874-1941).

Η πάνδημη κηδεία του Μπενάκη είχε τελεστεί την επομένη του θανάτου του, παρουσία τού τότε Προέδρου της Δημοκρατίας και εν μέσω θερμών εκδηλώσεων τιμής, σεβασμού και ευγνωμοσύνης.

Λίγες ημέρες μετά το θάνατο του Μπενάκη, το Σάββατο 29 Ιουνίου 1929, η εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» είχε δημοσιεύσει στο πρωτοσέλιδό της ένα άρθρο υπό τον τίτλο «Η εντύπωσις εκ του θανάτου του Μπενάκη».

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 29.6.1929, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Συντάκτης τού εν λόγω κειμένου ήταν ο ανταποκριτής της εφημερίδας στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου (υπογράφει το άρθρο του με τα αρχικά ΑΓ. ΑΡ.), όπου ο αποθανών είχε αναπτύξει πλούσια εμπορική και εν γένει κοινωνική δραστηριότητα.

Ιδού όσα ενδιαφέροντα —και ασφαλώς άγνωστα στο ευρύ κοινό— περιλαμβάνονταν στην ανταπόκριση από την Αλεξάνδρεια:

Ο θάνατος του Εμμανουήλ Μπενάκη κατέθλιψε τον ελληνισμόν της Αιγύπτου, εν μέσω του οποίου έζησε τα περισσότερα χρόνια ο μεγάλος ευεργέτης και του οποίου υπήρξε καμάρι. Ιδιαιτέρως η Αλεξάνδρεια, όπου κυρίως έδρασεν εμπορικώς, ελληνικώς και κοινωνικώς ο Μπενάκης, έχει ακόμη τα μάτια φλογισμένα από τα δάκρυα. Η φιλανθρωπία του εδώ πρώτα ησκήθη, και εδώ παρουσιάζεται εις καλλιμάρμαρον κτίριον η ωραία και πλουσία της εκδήλωσις, η πρώτη εκδήλωσις της μεγάλης του ψυχής: το Μπενάκειον ορφανοτροφείον. Από δω, με μια λέξι, απέρρευσεν ο Μπενάκης και όλες οι τιμές, οι μεγάλες τιμές που περιέβαλαν τον νεκρό του ως έκφρασις τής προς τας γενναιοδωρίας του ευγνωμοσύνης της πολιτείας, υπήρξαν τιμές που αντανακλούσαν και εις την ελληνικήν παροικίαν της Αλεξανδρείας.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 21.6.1929, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αλλά τον θάνατον του Μπενάκη δεν τον επένθησε μόνον η ελληνική Αλεξάνδρεια, ο ελληνισμός της Αιγύπτου. Τον επένθησε και η διεθνής ενταύθα κοινωνία και όλη η κοινωνία της Αιγύπτου, εις την οποίαν ήτο γνωστός και αγαπητός, και μέχρι της οποίας έφθανε, κάθε τόσο, ζωηρά η απήχησις των πολλαπλών εν Ελλάδι ευεργεσιών του. Έγραψαν εγκώμια διά τον Μπενάκην, μαζί με τας ελληνικάς, και αι ευρωπαϊκαί και αι αραβικαί ακόμη εφημερίδες, και η σχετική εξ Αθηνών ειδησεογραφία εστεγάσθη κάτω από μεγάλους διστήλους τίτλους. Ιδού μεταξύ άλλων τι γράφει η μεγάλη αιγυπτιακή εφημερίς του Καΐρου «Μοκατιάμ»: «Ο εκλιπών υπέροχος φιλάνθρωπος ευηργέτησε πολυειδώς τους ομοεθνείς του και ιδίως τας ελληνικάς παροικίας της Αιγύπτου, τα δε φερώνυμα ευεργετικά ιδρύματα θα διαιωνίζουν την μνήμην αυτού εις τας επερχομένας γενεάς».

Θα ήτο περιττολογία να περιγράψωμεν λεπτομερώς τας ποικίλας εκδηλώσεις των ελληνικών παροικιών της Αιγύπτου επί τω θανάτω του εθνικού ευεργέτου. Οι αναγνώσται της στήλης αυτής αντιλαμβάνονται αφ’ εαυτών τον τρόπον της συμμετοχής εις το πένθος: Ψηφίσματα, μνημόσυνα, συλλυπητήρια τηλεγραφήματα, μεσίστιοι σημαίαι κ.λπ.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 7.4.1931, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Αλλά θ’ αναφέρουμε μόνον δύο ανέκδοτα, άγνωστα εν πολλοίς περί Μπενάκη, τα οποία οφείλονται εις τον διευθυντήν του «Ταχυδρόμου», συνδεόμενον διά προσωπικής φιλίας προς τον εκλιπόντα μεγάλον Έλληνα.

Ιδού το ένα, το οποίον περιστρέφεται εις το πρόσωπον του σημερινού πρωθυπουργού της Ελλάδος:

«Όταν ο Βενιζέλος», γράφει ο σεβαστός συνάδελφος, «εμάχετο εν Κρήτη κατά του υπάτου αρμοστού των δυνάμεων πρίγκηπος Γεωργίου, δεν είχε ίσως ασπονδότερον αυτού εχθρόν εν Αιγύπτω από τον Εμμανουήλ Μπενάκη. Και όταν εις των ανωτέρων υπαλλήλων του οίκου Χωρέμη – Μπενάκη εν Ζαγαζίκ, ο Κρης την καταγωγήν κ. Ζαχαριάδης, ετόλμησε να εισηγηθή εις τον κ. Μπενάκην να δεχθή και αναγνώση επιστολάς του Βενιζέλου εκθέτοντος τας αντιλήψεις του επί του κρητικού ζητήματος και τας γνώμας του περί δυναστείας, ο αείμνηστος Μπενάκης, αυταρχικός ως ήτο και επίμονος εις τας ιδέας του, τον διέκοψε αποτόμως:

— Αν μου ξαναμιλήσης άλλη φορά γι’ αυτόν τον προδότη, θα παυθής από την θέσιν σου!

Αλλ’ όταν επέτυχε ο αγών του Βενιζέλου εν Κρήτη και μετ’ ολίγα έτη ο Κρης πολιτικός εκαλείτο εις τας Αθήνας όπως σώση την Ελλάδα και προ αυτής την επανάστασιν, ο Μπενάκης είχε σχηματίση πλέον την πεποίθησιν ότι ο Βενιζέλος είχε δίκαιον όταν έλεγεν ότι διά να αποκτήσωμεν εθνικήν δυναστείαν, πρέπει να κλαδευθή το δένδρον της ξενικής δυναστείας, μέχρι τρίτης τουλάχιστον γενεάς.

Και όταν συνηντήθη βραδύτερον εν Αθήναις μετά του Βενιζέλου, αφωσιώθη εις αυτόν ολοψύχως, εμεγαλύνθη μετ’ ολίγον προσληφθείς εις την κυβέρνησιν και αναδειχθείς δήμαρχος Αθηνών. Συνέπαθε δε και εξηυτελίσθη μετά την έκπτωσιν της 1ης Νοεμβρίου διά να τον ίδη τους τελευταίους μήνας της ζωής του ανατέλλοντα επίσης λαμπρόν και ακτινοβόλον, ως ήτο τας παραμονάς της υπογραφής της συνθήκης των Σεβρών.

Και ούτω ο Μπενάκης απέκτησεν ειλικρινή και ανεκτίμητον φίλον, εκείνον τον οποίον εχαρακτήρισε ως προδότην κατά την εποχήν της ηγεμονίας του Γεωργίου εν Κρήτη».

Και ένα άλλο, οφειλόμενον εις την μνήμην του διευθυντού του «Ταχυδρόμου»:

«Ποίαν όμως ιδέαν και αντίληψιν περί της αποστολής του εμπορικού οίκου του είχε ο Εμμανουήλ Μπενάκης», γράφει, «εδόθη ευκαιρία εις τον γράφοντα να γνωρίση, όταν συνειργάζετο εις τον Πανελλήνιον Σύνδεσμον μετά του Αντωνίου Μπενάκη, προέδρου του Πανελληνίου. Ο Αντώνιος Μπενάκης διηύρυνε τότε το κατάστημα μετά του συνδιευθυντού κ. Κ. Χωρέμη, ησχολείτο όμως μετά τόσου ζήλου διά τον Πανελλήνιον, ώστε ο εν Αθήναις τότε διατρίβων πατήρ του, ανησυχήσας μήπως παραμελή ο Αντώνιος τας υποθέσεις του καταστήματος χάριν της αναπτύξεως της δράσεως του Πανελληνίου, τω απηύθυνε αυστηράν επιτιμητικήν επιστολήν, εντελλόμενος εις αυτόν να παραιτηθή της προεδρίας του Πανελληνίου και να επιμεληθή των υποθέσεων του γραφείου του. Ο κ. Αντώνιος Μπενάκης επέδειξεν εις τον γράφοντα το πατρικόν γράμμα, εκ του οποίου διετηρήσαμεν εις την μνήμην μας την ακόλουθον φράσιν:

Πρέπει να εννοήσης ότι με τα σελλίνια που συνάζετε δεν θα εξοπλισθή η Ελλάς. Και να μη λησμονής ότι εθνικόν έργον είνε και η εργασία του οίκου μας».